بایدها و نبایدهای عزاداری امام حسین (علیه‌السلام)

مذهبی

نوشته حاضر تلخیصی از کتاب ارزشمند «عزاداری، بایدها و نبایدها» است که مؤلف محترم در آن ضمن اشاره به عظمت و قدرت عزاداری امام حسین (علیه‌السلام) و نقش دشمنان برای بی‌محتوا جلوه دادن و تحریف کردن آن، در سه محور «تاریخچه برپایی سنّت عزاداری و مؤثر شیعی»، «حکم و فلسفه عزاداری» و «آسیب‌شناسی و چالش‌های فراروی مجالس مذهبی»، به بیان بایدها و نبایدهای عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام می‌پردازد.

سوگواری در اسلام

عزاداری و سوگواری هدفمند بر عزیزان ازدست‌رفته رویکردی طبیعی است که از مهر و محبت سرچشمه می‌گیرد و از آغاز آفرینش انسان تا حال رواج داشته است و خدای سبحان نیز بر این واکنش طبیعی بشر مهر تائید زده است.
پیامبر خاتم (صلی‌الله علیه و آله) نیز در مرگ برخی افراد ازجمله حضرت حمزه (عمویش)، جعفر طیار، ابراهیم (فرزندش) و عثمان بن مظعون گریسته است و سال وفات حضرت خدیجه و ابوطالب را در مکه، عام الحزن نامید.
مسلمانان نیز برای شهدای صدر اسلام سوگواری و مرثیه‌خوانی کردند و پیامبر نه‌تنها آن‌ها را نهی نکرد، بلکه تأییدشان فرمود. به دنبال ارتحال حضرت محمد (صلی‌الله علیه و آله) صحابه بزرگوار نیز بی‌تابی کردند و گریستند و در رثای او سروده‌ها انشاد کردند و عایشه به صورت خود سیلی زد.
بعد از شهادت امام حسین (علیه‌السلام) و یارانش، عالم عزادار گردید و عزاداری و سوگواری برای آن مظلومان به مدرسه‌ای عمومی تبدیل شد تا برای تربیت و احیای امر پیامبر و ائمه (علیهم‌السلام) به‌صورت الهام درآید و وسیله‌ای برای روشن شدن حق و باطل و شناخت حسینیان از یزیدیان باشد.
در جواز اشک ریختن (گریه آهسته و بدون صدا) در غم از دست رفتگان، همه مذاهب اسلامی اتفاق‌نظر دارند، امّا درباره گریه با صدای بلند، شیعه، شافعیان و حنبلیان حکم به جواز کرده‌اند؛ گر چه در عمل بیشتر اهل سنّت به گریه کردن شیعه خرده می‌گیرند.
صاحب جواهر الکلام می‌گوید:
«بدون شک گریستن بر متوفا به دلیل روایات متعددی که به حد تواتر معنوی رسیده و فتاوای فقها جایز است». آنگاه به روایات گریستن رسول خدا بر حمزه و ... و گریه حضرت فاطمه (سلام‌الله علیها) بر پدر بزرگوار و خواهرش رقیه و گریه طولانی امام سجاد (علیه‌السلام) بر پدر بزرگوارش اشاره می‌کند و می‌فرماید: «تمام این موارد نشان می‌دهد که ندبه و نوحه‌سرایی برای کسانی که دارای ویژگی‌های برجسته‌اند، مانعی ندارد، بلکه مستحب است تا در پرتو مجالس عزا، فضایل آنان نشر یابد و دیگران سرمشق گیرند».
صرف‌نظر از لزوم یاد ایام‌الله و تعظیم شعائر الهی، اظهار مودّت به اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، مواسات با آن‌ها، اخبار و احادیث و رفتار معصومان (علیهم‌السلام) و سیره مستمری که بر مشروعیت عزاداری در دست است، می‌توان گفت برپایی این‌گونه مجالس امری عقلایی و در تمام مناطق جهان معمول است که در برابر حوادث شخصی یا اجتماعی مراسم بزرگداشت تشکیل می‌دهند و به سوگ می‌نشینند.
بنابراین عزاداری نه‌تنها جایز بلکه با توجه به آثار و فواید آن امری رایج و موردقبول خردمندان و اهل دانش است و مؤمنان با شهادت امام حسین (علیه‌السلام) و یارانش عزادار شدند و گریستند و مرثیه گفتند و به زیارت مزار آنان رفتند و تا زمانی که اسلام در صحنه است، این عزاداری‌ها باقی خواهد ماند و مورد تائید علما و مراجع بزرگ بوده است و بقای عاشورا را ضامن بقای اسلام و عزت مسلمین می‌دانند و لذا توصیه کردند که عاشورا را زنده نگه دارید.

تاریخچه مجالس عزاداری حسینی

از خلقت آدم تا زمان وقوع حادثه کربلا، جریان شهادت سرور و سالار شهیدان به طرق مختلف مطرح گردیده است. برای آن امام همام، انبیا و امامان گریسته و یا متألم شده‌اند و از ضجّه فرشتگان و بُکای آنان در کتب مشهور سخن به میان آمده است.
صحابه بزرگوار پس از آگاهی از حوادثی که در آینده اتفاق خواهد افتاد، برای امام حسین (علیه‌السلام) گریه کرده‌اند، بااینکه آن امام هنوز به دنیا نیامده بود.
بعد از وقوع حادثه کربلا، اولین کسانی که این مصیبت عظمی را با چشمانی اشک‌بار گزارش می‌کردند، حضرت سجاد (علیه‌السلام) و زینب کبرا (سلام‌الله علیها) و سایر بازماندگان بودند.
آنان در کنار اجساد، بازار، کنار دروازه‌ها، مجالس عمومی، در سجده و در جمع نمازگزاران و گاهی در حضور حاکمان ستمگر به بیان مصائب مبادرت می‌ورزیدند. امام سجاد (علیه‌السلام) 25 سال سوگوار عاشورا بود تا آن را زنده نگه دارد. امام محمدباقر (علیه‌السلام) در واقعه عاشورا حضور داشت و ذکر مصیبت عاشورا و عزاداری در صحرای عرفات را توصیه می‌کرد. ائمه بعدی و سپس پیروان صادق آنان نیز بر این امر تأکید داشتند.
اهمیت عاشورا به‌اندازه‌ای است که نه‌تنها شیعیان بلکه بسیاری از اهل سنّت نیز عزاداری می‌کنند و حتی پیروان ادیان و مذاهب الهی نیز برای سوگواری آن حضرت احترام قائل‌اند و برای تشکیل مجالس مبادرت می‌ورزند.

اهداف برپایی مراسم

این مراسم نقش بسیاری در رشد باورهای مذهبی و فضایل و کرامت‌های انسانی و فراموش‌نشدن خاطره سلحشوران عاشورا و شناساندن مقام ائمه و افشاگری جنایات بیدادگران داشته و دارای پیامدهای زیر بوده است:
بزرگداشت شعائر الهی، نمایش جلوه تام و تمام تولّی و تبرّی، احیای اهداف و مقاصد والای آن حضرت، ابلاغ مظلومیت آل علی (علیه‌السلام) به گوش تاریخ، انتقال معارف و احکام الهی و صیانت دین از انحراف و هجوم دشمنان و همین است معنای «إنّ الحسین مصباح الهدی و سفینة النجاة» و «حسین منّی و أنا من حسین». هر چه داریم از حسین و کربلاست/ کربلا شیرازه آیین ماست
با تشکیل مجالس عزای حسینی روحیه فداکاری و ایثار و حس عدالت‌خواهی و انتقام‌جویی از ستمگران، زنده و تقویت و صبر و خویشتن‌داری در مشکلات افزون می‌شود.
یادآوری نهضت حسین (علیه‌السلام)، نیرومندترین انگیزه‌ها را در جهت توسعه امربه‌معروف و جلوگیری از زشتی‌ها ایجاد می‌کند و آتش انقلاب‌های خونین علیه ستمگران را افروخته نگه می‌دارد و تجدید بیعت با امامان و ادای اجر رسالت نبوی تا حدودی ادا می‌شود.
به پا داشتن عزاداری امام حسین (علیه‌السلام) همچون حج ابراهیمی عامل اتحاد عاطفی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مسلمانان است که با پول و امکانات مادی، دشوار، بلکه نزدیک به محال است که به دست آید.

لزوم حفظ عزاداری و پالایش آن

حال که سوگ حسینی تا این درجه برکت و اهمیت دارد، باید آن را مغتنم شمرد و رسم و رسومش را باشکوه‌تر و سازنده‌تر برگزار و از آن محافظت کرد و با زدودن آفات و پالایش و پیراستگی آن از سنت‌های غلط، از قدرت سازندگی بسیار بالای آن برخوردار شد و تحوّل بزرگی در برابر کفار و استکبار به وجود آورد.

عوامل مؤثر در جاودانگی مراسم عزاداری

اراده حکیمانه الهی، حقانیت، اخلاص، صداقت، اوج ایثار، فداکاری و ازخودگذشتگی استثنایی شهیدان کربلا، افشاگری بازماندگان، اهداف عالی و والای سید و سالار شهیدان، همچنین همت ثناگویان و ثناگستران به‌موازات تلاش‌های مخالفان ائمه هدی در هر چه ثمربخش‌تر بودن انقلاب «نینوا» و حکیمانه‌تر شدن روش عزاداری مؤثر بوده که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
الف) تشویق و ترغیب شاعران به مرثیه‌سرایی از سوی امامان؛
ب) گریستن و گریاندن که مورد تأکید ائمه است؛
ج) توصیه به زیارت سالار شهیدان؛
د) توصیه به نگهداری و سجده بر تربت و خاک کربلا؛
ﻫ) تشویق به برگزاری مجالس حسینی از سوی پیشوایان و معصومان و همین‌طور علمای دین.

وظایف شیعیان
1. شکرگزاری بر نعمت ولایت و تربیت بر اساس مکتب اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و توفیق شرکت در مجالس.
2. قدرشناسی و دعا به والدین و مربیان.
3. شناخت کامل فلسفه قیام و رساندن پیام‌های عاشورا و اقدام مالی و جانی.
4. بزرگ‌تر دانستن مصیبت امام و اهل‌بیت او، از مصائب خود و خانواده.
5. عزاداری و ابراز حزن در ایام حزن آل محمد (صلی‌الله علیه و آله).
6. سیاه پوشیدن و سیاه‌پوش کردن درودیوار مساجد و ...
7. تشکیل مجالس عزا و شرکت در آن‌ها.
8. تشویق دیگران به برگزاری مجالس هفتگی و ماهانه و...
9. بهره‌برداری بهینه از فضا و محل با رعایت حریم و حقوق دیگران.
10. حزن و گریه هنگام ذکر مصیبت.
11. حضور در مجالس، با ادب و فروتنی و خدا را ناظر دانستن.
12. شرکت در مجالس خطبای صالح.
13. توجه به عمق مجلس و پرهیز از رغبت به مجالس و مداحی‌های پرهیاهو.
14. سلام کردن به سلاله نور و حماسه‌ساز قرون، حضرت اباعبدالله الحسین (علیه‌السلام)
15. اعلان تنفّر و دوری از دشمنان و زمینه‌سازان قتل ائمه و ظالمان به اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و قاتلان آنان.
16. تسلیت‌گویی به امام عصر (عج) و یکدیگر.
17. پرهیز از رفتار خارج از ضوابط اسلامی.
18. بهره‌برداری بهینه از مجالس و مطرح کردن مسائل شرعی و اعتقادی و اخلاقی.
19. شناخت و مبارزه فرهنگی با آفات عزاداری.
20. اقامه امربه‌معروف و نهی از منکر و احترام به منتسبان به هیئات حسینی و محبان حسین (علیه‌السلام)
21. احترام به خادمان و ذاکران.
22. یاری‌رساندن به گردانندگان مجالس.
23. قدردانی از برپادارندگان مجالس.
24. پراکنده شدن سریع از مجالسی که در منازل تشکیل می‌شود.
25. دست کشیدن از کار در روز عاشورا.
26. قدردانی از ذاکران و روحانیان و دانشمندان و پاسداران فرهنگ عاشورا.
27. مواظبت از امور شرعی پس از خروج از مجالس حسینی.
28. شرکت فعّال در ساختن حسینیه، تکیه و ...

وظایف بنیان‌گذاران و گردانندگان
1. رعایت اخلاص در عمل و پرهیز جدی از ریا و خودنمایی که آفت هر عمل عبادی است.
2. اموالی را هزینه کنند که حقوق شرعی آن مثل خمس و زکات ادا شده باشد.
3. اگر از هدایای دیگران استفاده می‌کنند، توجه و عنایت به حلیت آن داشته باشند.
4. عمل را ازهرجهت، صحیح انجام دهند و بیش از زرق‌وبرق و جنبه‌های ظاهری مجالس به محتوا و کیفیت آن فکر کنند.
5. اعطای هدایا به سخنرانان و مدّاحان آل محمد (صلی‌الله علیه و آله) به نحو شایسته و به‌صورت مخفیانه.
6. با شرکت‌کنندگان یکسان برخورد شود، مگر در مورد افراد خاصی که از احترام بیشتری برخوردارند؛ مثل پیشکسوتان هیئت‌های عزاداری و صاحبان فضل و کمال.
7. پرهیز از منکرات در عزاداری.
8. برگزاری مجالس در ساعات مقرر و مناسب و پرهیز از طولانی کردن و سلب آسایش همسایگان و تأکید بر سخنران و مدّاح.
9. میانه‌روی و اعتدال را سرلوحه کار خود قرار دهند.
10. دوری جستن از مزاحمت و ایجاد صداهای گوش‌خراش.
11. رعایت نکات بهداشتی در آشپزخانه و پاک کردن خون حیواناتی که جلوی دسته‌ها ذبح می‌کنند.
12. چون برپایی عزای حسینی اعلان انتظار ظهور است، از خدا بخواهیم همراهی با امام عصر (عج) را در طلب خون سید الشهداء روزی ما گرداند.
13. سیاه‌پوش کردن بخشی از محیط و استفاده از تبلیغات نمادین در بخش‌های دیگر و نصب اشعار و جملات سازنده.
14. بهره‌گیری از تراکت در مسیر رفت‌وآمد به مجلس عزاداری.
15. نصب عباراتی مانند «سلام بر حسین (علیه‌السلام)» در سقاخانه مجالس و چسباندن عکس حرم مطهر و پرهیز از نصب عکس‌های دروغین.
16. استفاده از پارچه نوشته‌هایی با خط زیبا که نام شهدای سرافراز کربلا در آن آمده است.
17. اهدای کتب مفید به عزاداران.
18. جدا کردن درِ ورودی خانم‌ها و آقایان در مجالس.
19. توجه به دیدگاه‌های مراجع.

وظایف و شرایط اهل منبر و ذاکران
1. صلاحیت علمی و عملی «ذات نایافته از هستی‌بخش/ کی تواند که شود هستی‌بخش»
2. آگاهی و تسلّط کافی به موضوع سخنرانی و ابعاد و اطراف آن.
3. برخورداری از کردار نیک که مهم‌ترین آن عبارت‌اند از: خوش‌خویی، مهربانی، فروتنی، نرم‌خویی، بردباری، شهامت حق‌گویی، عفت، عزت‌نفس و صداقت، روشنی و وسعت اندیشه، قدرت استدلال، رعایت نظم مطالب و گیرایی بیان.
4. برخورداری از محبوبیت. عوامل محبوبیت عبارت‌اند از: خودشناسی و خودسازی، ساده زیستی، خدمت به مردم، تواضع بجا و نرم‌خویی، دفاع از ستمدیدگان، عمل به گفته، کرامت و عزت‌نفس، جلب رضایت حق، نظم، استقامت، داشتن شرح صدر، برخورداری از حیا و عفت، داشتن مطالعه در زمینه‌های مختلف، صراحت لهجه، واقع‌بینی و حقیقت‌گرایی، مقدم داشتن منافع ملّی و مصالح میهنی بر اغراض و منافع شخصی و بی‌طمعی.
5. تطابق گفتار با کردار.
6. راست‌گویی؛ واعظان و مداحان باید از خواندن روضه‌ها و اشعار دروغین جداً بپرهیزند.
7. حفظ دین، احیای ارزش‌های اصیل اسلام و تشیع در برابر بدعت‌ها، تحریف‌ها و مسخ ارزش‌ها.
8. سعی و تلاش در توجه دادن مردم به قرآن و بهره‌گیری از آیات و روایات و تشریح اهداف و فلسفه قیام حسین (علیه‌السلام)
9. برجسته کردن ویژگی‌های الگویی معصومان (علیهم‌السلام) برای جامعه.
10. داشتن شجاعت معنوی.
11. مرزبانی و خرافه زدایی و استفاده از کتب قوی و مستند.
12. پرهیز از ذکر فضایل، معجزات و مطالبی که اثبات و قبول آن برای عموم دشوار یا غیرممکن است. خاتم انبیا (صلی‌الله علیه و آله) فرمود: «لا تحدّثوا النّاس بما لایعرفون، أتحبون أن یکذّب الله و رسوله»
13. درک شرایط زمانی، در غیر ایام عاشورا؛ اینکه مصیبت‌های سخت را ذکر نکنند تا دل‌ها رمیده شود.
14. تقویت اخلاص.
15. بدون چشم‌داشت مالی مداحی کردن و نفروختن این خدمت مقدّس به بهای ارزان.
16. داشتن ظاهری آراسته.
17. کوشش در جهت نورانی کردن عقول و پاک‌سازی نفوس.
18. شناخت مردم و زمان.
19. تعمیق محبت عزاداران به امامان اهل‌بیت: برای مصون ماندن از آفات.
20. تکراری نبودن سخنان و اشعار و ... .
21. پرهیز از اطاله کلام و برنامه‌هایی که ملال‌آور است.
22. مبادرت به تصحیح اشتباه.
23. توقف کوتاه بعد از برنامه، برای پاسخ‌گویی به پرسش‌های مستمعان.
24. پرهیز از بیان مطالب بی‌اساس و نوآوری‌های بی‌بنیاد و نهراسیدن از گفتن «نمی‌دانم».
25. اگر مجتهد نیست، درزمینهٔ احکام فتوا ندهد.
26. تذکر و نقد کار مدّاحِ تازه‌کار در جلسه خصوصی در صورت نیاز.
27. پرهیز از خودستایی.
28. احترام به دیگر خطیبان مجلس و مدّاحان دیگر.
29. بدون وضو بر منبر و جایگاه قرار نگرفتن.
30. ذکر مصیبت در آخر مجلس.
31. صبر درراه تبلیغ دین.
32. آغاز منبر و برنامه با نام نامی و یاد گرامی حضرت بقیة‌الله (ارواحنا فداه) و ختم مجلس با دعا برای سلامتی و تعجیل فرج.

آنچه شاعران اهل‌بیت باید توجه کنند
1. داشتن غیرت دینی و پاسخ به اشعاری که به سفارش دشمن سروده شده است.
2. مطالعه مقاتل صحیح و تاریخ‌های معتبر؛ برای اینکه اشعار، متکی به متون صحیح باشد.
3. آگاهی از تحریفات تاریخ عاشورا، تا از گزند آفات این مسیر دور بماند.
4. دوری کردن از عقاید و افکار غلوآمیز .
5. دقّت در سرودن اشعاری که بدآموزی نداشته باشد.
6. رعایت ادب و احترام به اهل‌بیت (علیهم‌السلام)

رسالت مقدّس و بایدهای مدّاحی
1. تعمیق معرفت.
2. اصلاح نیت و جلب رضایت خدای مهربان و توجه به اینکه مرثیه یک عبادت بزرگ است.
3. قبل از اجرای برنامه، با دعا و خواندن آیة الکرسی و دادن صدقه و استعاذه، خود را به خدای توانا بسپرند و با استمداد از روح بلند معصومان (علیهم‌السلام) برنامه را با نام خدا و درود و صلوات بر سرور عالمیان شروع کنند.
4. هدف، احیای امر و اندیشه امامان و ارزش‌های دینی معنوی و فرهنگی، احیای روحیه جهاد و شهادت‌طلبی و زنده نگاه‌داشتن یاد و تاریخ پرشکوه نهضت حسینی و حماسه‌آفرینان آن باشد.
5. نغمه‌ها و سبک‌های زیبای سنتی، نبایستی با غنا همراه باشد و هیچ‌گونه شباهتی با نغمات لهو و لعب نداشته باشد.
6. مداحی، وسیله کسب معیشت نباشد.
7. پذیرش دعوت بانیان، بدون تبعیض.
8. احیای نام یاران و اصحاب امام حسین (علیه‌السلام) و اسیران سرافراز کربلا.
9. یادکرد از منتقم حقیقی، حضرت مهدی (عج).
10. رعایت احترام به پیش‌کسوتان.
11. احترام به گویندگان، سرایندگان و خدمت‌گزاران مجالس حسینی که احترام به آنان احترام به امام حسین (علیه‌السلام) است.
12. متانت و وقار توأم با تواضع.
13. مستند گویی.
14. اندازه نگهدار که اندازه نکوست؛ از خواندن روضه‌های دل‌خراش و مصیبت‌های بسیار فجیع، پرهیز شود.
15. اصلاح خطا در همان جلسه یا جلسه بعدی.
16. مختصر و مفید بودن برنامه.
17. در مجالس، بدون اذن صاحب‌مجلس به مداحی نپردازد.
18. دوری از غرور.
19. پرهیز از غلو.
20. پرهیز از القابی که از مقام ائمه (علیهم‌السلام) می‌کاهد.
21. برگزاری مجالس عزاداری و استفاده از سخنرانان مجالس.
22. تنفر از تملق‌گویی.
23. پرهیز از سوگند.
24. پذیرش دعوت میزبان خوش‌نام در روستاها برای میهمانی.
25. طرح نکردن مسائل اختلاف انگیز.
26. حفظ زی ذاکری حسین (علیه‌السلام) و خلاف شأن عمل نکردن درحرکت‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی.
27. هیئت ظاهری و لباس با مقام و منزلت او هماهنگ باشد.
28. از مواضع تهمت بپرهیزد.
29. پوشیدن لباس سیاه در دو ماه محرم و صفر و دست‌کم در دهه محرم و اگر از سادات مکرّم است، با داشتن شال سبز.
30. مراقبت از اینکه مبادا آلت دست مقاصد پست مغرضان و مفسدان و افراد فرصت‌طلب واقع شوند.
31. تکرار و تمرین اشعار و مراثی، برای اینکه در ذهن نقش ببندد و به این وسیله در هنگام اجرای برنامه دچار وقفه نشود.
32. متناسب به وقایع و ایام بخواند.
33. توجه به خصوصیات منطقه‌ای و جغرافیایی و اهتمام به شکسته نشدن سنت‌های صحیح اجتماعی.
34. اسوه و سمبل خوبی‌ها بودن.
35. انتقادپذیری.
36. پرهیز از ورود در کارهایی که در تخصص کار او نیست؛ مثل مسئله‌گویی و استخاره و ... .
37. متکی به بلندگو و آمپلی‌فایر و اکو نبودن.
38. متواضع بودن.
39. برخورداری از اخلاق نیکو.
40. اگر سلام پایان مجلس را به عهده دارد، در مکان‌هایی که امام زادگانِ لازم التعظیم وجود دارند پس از سلام به ائمه معصوم (علیهم‌السلام) به آن بزرگواران هم سلام دهد.

کتاب «عزاداری، بایدها و نبایدها» اثر حجت‌الاسلام‌والمسلمین ناصر باقری بیدهندی

کلمات کلیدی:

آخرین مقالات