با توجه به نكات تأكید شده علمی وروانی بحث مختصری حول ارتباط نمازو سلامتی مطرح می گردد 1- امروز ثابت گردیده است كه وضعیت بیولوژیكی پستانداران و همچنین انسان به پدیده های بزرگ كیهانی نظیر پدیده شب وروز،میدان مغناطیسی وسایر عوامل فیزیكی بستگی تام دارد. آنچه كه به بطور اخص كشف گردیده است وجود ساعت بیولوژیك می باشد كه توسط روشنایی وتاریكی تنظیم می گردد. عملكرد این ساعت از طریق سیستم هورمونی وعصبی بر فیزیولوژی كلیه سلول های بدن مؤثر است. همانطور كه ساعت ها ی معمولی گاهی تند، تند كار می كنند واحتیاج به تنظیم دارند ساعت بیولوژیك بدن نیز درمقطع 1- تبدیل روشنایی به تاریكی، 2- اوج روشنایی، 3- اوج تاریكی وبالعكس، خود را تنظیم می نماید.چنانچه این ساعت بیولوژی تنظیم نشود، ترشح هورمون ها ومواد محرك وتضعیف كننده نورونها (سلولهای عصبی ) مختل گردیده وبالطبع آثار این اختلال كلیه سلولهای بدن را تحت تأثیر قرار می دهد بنابراین ساعت بیولوژیكی درزمان های:
1- طلوع فجر و طلوع آفتاب، 2- فاصله طلوع آفتاب وظهر، 3- فاصله بین ظهر وغروب آفتاب، 4- حد فاصل بین غروب آفتاب ونیمه شب، 5- حد فاصل نیمه شب وطلوع فجر، بر فعالیت كلیه سلولهای بدن تأثیر مستقیم وغیر مستقیم دارد. 2- مطالعات روان تنی (سیكوسوماتیك ) نیزنشان داده است كه آرامش روانی نیز در تنظیم این ساعت مؤثر است وهمچنین عدم تعادل فیزیولوژیك میتواند موجب شدت و ضعف وضعیت روانی گردد. 3- مطالعات روان شناسی بر روی افرادی كه با معرفت و اراده خاص می توانند جریانات روانی خود را تحت كنترل درآورند نیز از بدیهیات به شمار می رود. 4- حالت یاس وافسردگی در مقطع تبدیل نور به تاریكی یا تاریكی به نور شایع تر است و حالت امیدواری و سرخوشی در اوج شدت نور واوج شدت تاریكی شایع تر است. 5- رویاهای كاذب وكابوس مانند، نیز در مقطع تبدیل تاریكی به روشنی شایع تر است واین كابوس ها از طریق اختلال در تعادل روانی می تواند به اختلال در ساعت بیولوژیك منجر گردند و امكان كابوسها در اوج شدت نور وتاریكی كمتر اتفاق می افتد. 6- حالت یاس وافسردگی منجر به خوف وحزن می گردد وحالت امیدواری وسرخوشی موجب غرور درانسان می گردد. 7- ازنظر اخلاقی عرفانی نیز ثابت گردیده است كه خوف و حزن زیاد ناشی از درك ناقصی است كه در انسان وجود دارد و این حالت نقص درمقطع تبدیل نور به تاریكی شدت می یابد سر خوشی ناشی از درك، عدم نقص می باشد ودر اوج تاریكی وروشنایی شدت می یابد. 8- درقرآن آمده است كه در مقاطع تبدیل نور به تاریكی و بالعكس كه هنگام صبح وغروب اتفاق می افتد با ذكر سُبحان ا... برای خود آرامش ایجاد كنید. یعنی بدانید كه تنها خداوند منزه است و كلیه موجودات امكانی ناقص اند تا بدین وسیله درك نقص در شما ایجاد یاس وافسردگی ننماید و در اوج نور وتاریكی با ذكر الحَمدُا... ازغرور خود بكاهید. چون تنها خداوند سزاوار ستایش است وموجود امكانی نباید به خود مغرور گردد.
در اینجا بدنیست به روایاتی اشاره شود كه به طور كلی خواب در خلال طلوع فجر تا طلوع آفتاب و همچنین در محدوده غروب آفتاب تا مغرب شرعی را مكروه دانسته است. از حضرت باقر (ع ) مرویست كه خواب دراین دوزمان بسیار شوم است. به همین دلیل سفارش شده است كه دراین دوزمان باید بیدار، آگاه وبا اراده بود. معروف است که دراین دوزمان ابلیس وسوسه های خود را آغاز می كند وبرای افرادی كه درخواب هستند نیز اغلب ثابت شده است كه خوابهای كابوس مانند دراین دوزمان اتفاق می افتد كه می تواند به بی نظمی ساعت بیولوژیكی كمك كند. لذا سفارش شده است كه شخص باذكر حق ودعا آرامش خود را حفظ نماید. 2) نیت: یعنی اراده كردن با آگاهی كامل برای انجام یا اجتناب از كاری دراینجا لازم است نكاتی درباره لذت یادآوری شود تا معنی و مفهوم نیت كه عمل ارادی است روشن شود. انسان دارای سه هویت بیولوژیكی، عاطفی ادراكی، معرفتی ارادی می باشد. برای هر كدام از این هویتها به جهت رشد آنها لذتهایی تعبیر شده است. البته چون این هویتها تفكیك پذیر نیستند لذت آنها همدیگر را می توانند تقویت كنند. درانجام روزه دقیقاً سه نوع ملحوظ شده است. 1- لذت بیولوژیكی ناشی از خوردن و آشامیدن، البته شاید موضوع اندكی متناقض به نظر برسد. ولی اگر دقیقاً توجه كنیم لذت خوردن و آشامیدن بعد از یك دوره اجتناب از خوردن و آشامیدن بیشتر است. لذا لذتی كه در هنگام افطار به دست می آید قابل مقایسه با مواقع دیگر نمی باشد. 2- لذت اراده: یكی از لذات انسان آن است كه در اثر اراده به دست می آید كه اغلب تجربه كرده ایم به قول سعدی: اگر لذت ترك لذت بدانی دگر لذت جسم لذت نخوانی زیرا شخصی كه اراده می كند برای مدتی لذات موقت خود را متوقف گرداند لذت می برد. (ترك لذ ت جنسی، ادراكی و غیره )3-لذت معرفتی: لذتی است كه به شخص دست می دهد. ناشی از آن است كه رضایت حق را كسب نموده وكسانی كه دارای معرفت می باشند (لذت قرب فرایض وقرب نوافل ) چه لذت عظیم وپایداری را دارا می باشند. بنابراین روزه دار ضمن بیدار بودن با آگاهی واراده عمل كردن قبل ازطلوع فجر (لذت خوردن سحری، لذت اراده برای نخوردن بعد از آن، لذت جلب رضایت باریتعالی) (خوردن سحری به مقدار كم مستحب است). این آرامش ولذت قبل از طلوع فجر وهمچنین آمادگی برای نماز واجب ودعای تعقیب آنها در بین الطلوعین ساعت بیولوژیكی را به خوبی تنظیم می نماید. درهنگام مغرب نیز لذت افطار لذت فریضه نماز (ارادی) + لذت گوش به فرمان حق برای شكستن روزه. همانطور كه خودداری از مبطلات درطول روز واجب بوده، شكستن روزه نیز چه درزمان مغرب وچه بعد ازپایان یك ماه روزه داری واجب است. علاوه بر اجتناب ازخوردن و آشامیدن رعایت بقیه عواملی كه به عنوان مبطلات روزه می باشند همگی منجر به آرامش روانی می گردد. به عبارت دیگر اگر روزه ای حقیقی باشد كلیه امورات مخل آرامش روانی باید با اراده (لذت اراده) مهار گردند. دروغ، غیبت، تهمت، لذا مشخص گردید كه روزه عامل ایجاد ثبات روانی و بالطبع اثرات آن ازطریق ساعت بیولوژیك بر بدن آشكار گردید.
بحث اثرات روزه بر محور Psychoendocrinoimmunology د رسه بخش شرح داده می شود :
1-ویژگی ها ی روزه داری، سلامتی و توجه به نكات فقهی آن
2-گزینه هایی ازپیشرفت ها كه در زمینه(SYNEI) حاصل شده است .
3-تلفیق دوبحث فوق ونتیجه گیری
نكات فقهی روزه داری اسلامی
1-تعریف :روزه آن است كه انسان برای انجام فرمان خداوند عالم ازاذان صبح تا مغرب از چیزهایی كه روزه را باطل می كند خودداری نمایند .
2-نیت :یعنی داشتن اراده بر اینكه برای رضایت خداوند ازاذان صبح تا مغرب به اعمالی كه روزه را باطل می كند دست نزند. نكاتی كه دراین مورد لازم است به آنها توجه شود :
3- مقید كردن اجتناب از مواردی كه روزه را باطل می كند در محدوده روز كه البته بر اساس مبانی فقهی ما از طلوع فجر (صبح صادق ) كه فاصله ای حداقل در حدود 5/1ساعت قبل ازطلوع آفتاب و مغرب 15دقیقه بعد از غروب آفتاب می باشد .لازم به یادآوری است كه رعایت محدوده دقیق زمان در عبادات دیگر نظیر نماز یومیه وحج تمتع (وقوف در عرفات از ظهر تا غروب وقوف د رمشعر از غروب تا اذان صبح وشروع وقوف در منی از طلوع آفتاب) الزامی است .راز رعایت زمان در ارتباط با فیزیولوژی بدن انسان به واسطه وجود ساعت بیولوژیكی بدن است .محل این ساعت احتمالاً مجموعه ای از سلولهاست که در ناحیه تالاموس و هیپوتالاموس می باشد .این ساعت دقیقاً باطلوع خورشید وغروب آن كار خود را تنظیم می كند كه به نظر می رسد نور از طریق مختلف پیام خود را به ساعت می رساند .حساسیت ساعت به نور وتاریكی منجر به افزایش و یا كاهش ترشح هورمون های محرك ACTH غده هیپوفیز ACTH ومسئول كنتر ل وتنظیم هورمون ها ی استروئید است كه نقش مهمی در متابولیسم مواد اساسی بدن نظیر گلوكز ،سدیم ،پتاسیم و آب دارند می باشد همان طور كه ساعتهای معمولی ممكن است تند و یا كند كار كنند و هر از گاهی احتیاج به تنظیم دارند ساعت بیولوژیكی نیز در اثر عدم تعادل های فیزیولوژیكی مختلف از تنظیم خارج می شود لازم است كه تنظیم گردد كه تنظیم در طلوع آفتاب انجام می شود به اثبات رسیده است لذا اگر در هنگام طلوع وغروب آفتاب انسان درحالت بیداری باشد و همچنین به طور آگاهانه وارادی آرامش روانی خود را حفظ نماید تنظیم ساعت كه اثرات در تنظیم اغلب فعل و انفعالات بیولوژیكی دارند سریع تر وبهتر انجام می شود لازم به یاد آوری است اثرات مفید آرامش روانی می بایست قبل از طلوع وغروب آفتاب می باشد تا زمانی كه خورشید طلوع می كند ویا تار یكی كامل حكم فرما می شود فرصت كافی وجود داشته باشد بنابراین بیدار بودن آگاه وبا اراده بودن از نكات كلید ی تنظیم ساعت بیولوژیك و تنظیم كلیه فعل و انفعالات فیزیولوژیكی مهم بدن می باشد .مثال نمیتوان تغییرات بیولوژیكی و آزمایشگاهی كه به اصطلاح بعد از Fasting حتی به شكل اسلامی آن است معادل تغییرات بیولوژیكی روزه داری حقیقی به حساب آورد .
4- مسئله فلسفه روزه كه یك عمل عبادی است همانند اعمال عبادی دیگر ر سیدن به لذات و آرامش های روانی این دنیا و همچنین بهره مندی از لذات اخروی آن وبالاتر از آن لذت قرب حقیقی به او كه همان لذت بقاء بعد از فنا می باشد .به همین دلیل روزه بعد از نماز مقدمه فنا را تشكیل می دهد واغلب بر نهی استوار است تا ایجاب .
5- نكته پایانی ومهم اینكه همانطور كه لذت و آرامش در فیزیولوژی بر اساس عم آواسازی یا تعادل تعر یف شده است انجام كلیه عبادات نیز بر همین اساس فطری وتعادلی می باشد .یعنی همانطور كه حضرت حق سفره خود را كه عبارت است از اراده كردن موقت برای اجتناب از خوردن و آشامیدن و ... درماه رمضان گسترده است وواجب گردانیده كه انسان به قرب برسد افطار را نیز واجب نموده است . این نوشتار رابا شعری از خواجه شیراز به پایان می برم:
نگویمت كه همه ساله می پرستی كن
سه ماه می خور ونه ماه پارسا می باش
می پرستی همان روزه داری سه ماه (منظوردوماه روزه مستحبی رجب وشعبان ویك ماه روزه واجب رمضان)ونه ماه دیگر سال پارسا بودن
چوپیر سالك عشقت به می حواله كند
بنوش و منتظر رحمت خدا می باش
گرت هواست كه چون جم به سر غیب رسی
بیا وهمدم جام جهان نما می باش
مرید طاعت بیگانگان مشو حا فظ
ولی معاشر رندان آشنامی باش
مبحث دوم (Psychoneuro endocrinoimmunolog)
اگرچه دانشمندان از دیر باز به اهمیت سلامت وآرامش روانی وحتی بالاتر از آن اثر اراده بر ساختمان واعمال بدن واقف بودند ولی مكانیسم دقیق آنها به نحوی كه امروزه می دانیم مشخص و مبرهن نبود .در واقع پیدایش دانشی تلفیقی از زمینه های مختلف علوم تجربی در پنجاه سال اخیر ومطالعات و تحقیقات روی حیوانات وانسان به ایجاد رشته ای تحت عنوان Psychoneuro endocrinoimmunologمنجر گردیده است .دراین زمینه نكاتی چند به اثبات رسیده است :
1-اراده آگاهی ،آرامش روانی بر فعالیت سیستم عصبی حتی سیستم عصبی خودكار موثر است .به نحوی كه می توان با اعمال تمرینات حتی ترشح بعضی ازمواد نظیر اندورفین كه یك ماده ضد درد است افزایش داد .
2-ثابت گردیده است كه اراده و آگاهی و غیره اثرات خود را از طریق محور تالاموس و هیپوتالاموس هیپوفیز به بقیه سلول هاو بافت ها ی بدن ابقا می كنند .
3-اثبات گردیده است كه سیستم ایمنی كه خود یك سیستم با هوش وتصمیم گیر نظیر سیستم عصبی است ازطریق رشته های عصبی خودكار و همچنین هورمون های سیستم اندوكرین اصلی تاثیرپذیر است وهمچنین از طریق ترشح موادی نظیر لنفوكائینها ،اینسترفرون وغیره بر سیستم عصبی از طریق مستقیم و غیر مستقیم بخصوص بر هیپوتالاموس موثر است .
4- نقش اصلی در ایجاد ویا مقاومت در مقابل بیماری ها حتی بیماری هایی كه عوامل خارجی نظیر میكروارگانیسم ها در ایجاد آنها نقش دارند به عهده سیستم ایمنی است .به نحوی كه امروز می دانیم عامل مهم برای بیماری ها ی عفونی ،سرطانی ،قلبی عروقی وحتی توارثی همگی به عهده سیستم ایمنی می باشد به نحوی كه در سه دهه اخیر شاهد آن بوده ایم .
5-معلوم گردیده كه سیستم ایمنی بدن نیز حرف آخر را نمی زدند .بلكه حر ف آخر به عهده اراده انسان است .
سوم بحث تلفیقی :
اگر چه در خلال دوبحث فوق تا اندازه ای بحث تلفیقی مطرح شد .معهذا می توان نكات كلی زیر را استنتاج نمود .
1-با توجه به براهین عقلی شهود قلبی ودستورات وحی روزه برای سلامتی جسم ،روان ،معرفت اراد ی قطعی است .توجه به آیات قرآنی و همچنین كتب آسمانی دیگر ،روایات وارده ،دستورات فقهی شواهد مدعای فوق می باشد .
2-روش های تجر بی شناخته شده نیز مكانیسم این امور را بتدریج روشن می سازد بخصوص توجه به دانش اخیر.
3-با توجه به بحث اول ودوم روند تحقیقات برای كسانی كه در امر روزه داری تحقیق می كنند باید بر اصول عرفانی ،فقهی ،تجربی استوار گردد .چون متاسفانه اگر روزه به شكل كلی لحاظ نشود وفقط به ظواهر آن توجه شود نتیجه تحقیقات یكسان نبوده و نتیجه ارائه شد متناقض خواهد بود.
4- همانطور كه گذشت آرامش آگاهانه وارادی زمانی به وجود می آید كه شخص درحال بیداری وبا معرفت وآگاهی كامل زمام روان و نفس خود را در دست گیرد .
لذا خداوند دستور به عبادت و در راس همه آنها نمازرا صادر نمود .اگر نماز آگاهانه و با قصد ونیت اراده انجام پذیرد وبخصوص به اذكار آن هنگام قیام و ركوع و سجود وقعود كه از كلمات سبحال ا...و الحمدا...بحول ا... وِ قوتر اقوم واقعد استفاده می شود ،توجه دقیق شود .با توجه به نكات یادشده راز اوقات نماز و توصیه های خواب و بیداری مشخص می گردد .
5- چگونگی تنظیم ساعات خواب وبیداری بر اساس ساعت بیولوژیك و آیات قرآنی و احادیث وارده :
الف :بین طلوع فجر وطلوع آفتاب هنگام نماز صبح اوقات نمازهای واجب دیگر بیداری از نظر شرعی واجب و از نظر بیولوژیك با توجه به ساعت بیولوژیك دراین زمان اثبات گردیده است .
ب: زمانی كه خواب مستحب است :قبل از ظهر شرعی ،خواب غیلوله ،بعد از نیمه شب تا یكساعت قبل از طلوع فجر
ج: زمانی كه خواب مكروه است :قبل از طلوع فجر وقبل از غروب آفتاب ولذا بیداری مستحب موكد است .
د: اوقات پنجگانه واجب و همچنین زمان نمازهای نافله ،زمان امساك وافطار برای روزه نیز باساعات فوق منطبق است .
لذا اگر نماز آگاهانه (بامعرفت ) وارادی (با نیت و خلوص ) به جا آورده شود اوقات که از نظر شرعی مشخص گردیده با عالم تكوینی بیولوژیكی تطابق كامل داشته ،آرامش خاص كه همان سَكَنیت است بر روان وتن حاكم می گردد .
زمینه آرامش وبدون اظطراب كه به هوش هیجانی (Emotional Quality (EQ))نیز تعبیر می شود پیش نیازی است برای اینكه هوش معمولی (Intelligent Quality (IQ)) بتواند كار خود را انجام دهد.
ماخذ :
1) رساله توضیح المسائل
2) مفاتیح الجنان
3) استرس – ایمنی نشریه آكادمی علوم نیویورك
4) مقلات متعدد در زمینه سیكوایمونو لوژی