دانشگاه و دانشگاهیان در منظر امام خمینی (ره)

شاید در کتب مختلف مباحث و سیره های اخلاقی عرفانی سیاسی امام خمینی ره را به صورت گسترده مطالعه کرده باشید حال در این مقاله به جایگاه دانشگاه از منظر امام خمینی ره می پردازیم که خلاصه ای از دفتر چهاردهم آثار موضوعی تبیانها می باشد .

دانشگاه در منظر شخصیتی چون امام خمینی(س) از دو جهت جایگاهی ویژه می یابد. از‏‎ ‎‏یک سو امام، عالمی برجسته و فقیهی عارف و عامل و مسلط بر پهنه وسیعی از علوم و معارف‏‎ ‎‏حوزوی بود که نفس این وسعت دامنه توأم با عمق و اجتهاد نظر و رأی کمابیش بدیع در هر یک‏‎ ‎‏از آن زمینه ها، از اهتمام و اعتنای کم نظیر ایشان به کسب دانش و معارف حکایت می کند که به‏‎ ‎‏گونه ای فراتر از رسم متعارف حوزه های عصر خودشان، با وسعت نظر و سعه صدر لازم، از‏‎ ‎‏مشربهای مختلف عقل و نقل و شهود بهره گرفته است. طبعاً چنین شخصیتی با آن پشتوانه‏‎ ‎‏عظیم علمی که خود مولود درک صحیح از تأکیدات مکتب نجات بخش اسلام بر فریضۀ کسب‏‎ ‎‏علم است، به دانشگاه به عنوان جایگاه تعلیم و تعلم و کشف امور و آیات خلقت به مثابه تجلی گاه‏‎ ‎‏بُعدی از فطرت حقیقت جوی بشر می نگرد که چنانچه در مسیر درست هدایت شود می تواند‏‎ ‎‏نردبان صعودی وی در طی طریق رسالت «خلیفة اللهی» باشد.‏

‏‏     از طرف دیگر، امام رهبری بصیر و دوراندیش بود که افق نگاه نافذش به رسالت آینده انقلاب‏‎ ‎‏در هدایت و راهبرد جهان اسلام نظر داشت و در این چشم انداز، دانشگاه نقش و اعتباری کم نظیر‏‎ ‎‏برای تربیت متخصصان متعهدی دارد که بتوانند چهارچوب سیاستهای حاکم و ظالم‏‎ ‎‏جهانخواران را درهم شکنند و جسارت ایجاد داربستهایی بر محور کرامت انسانی را داشته‏‎ ‎‏باشند. او که به روشنی هر چه تمامتر به نقش عنصر «علم و آگاهی» در مناسبات فعلی و جهان‏‎ ‎‏آینده وقوف داشت به اهمیت دانشگاه در دستیابی به این ابزار حیات و رمز حضور موفق در نبرد‏

‎‏سرنوشت ملتها واقف بود و به همین دلیل در بحبوحه گرفتاریها و در شرایطی که بحران و‏‎ ‎‏مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی به اوج رسیده و بخش وسیعی از شهرها و موقعیتهای حساس‏‎ ‎‏کشور در معرض بمباران و پرتاب موشکهای کینۀ جبهه متحد استکبار جهانی قرار گرفته بود، با‏‎ ‎‏دوراندیشی و آرامش و طمأنینه می فرمود: «جنگ چیز مهمی نیست، حل می شود... اما مسأله‏‎ ‎‏دانشگاه یک مسأله فوق العاده است که این افرادی که از دانشگاه درمی آیند یا مخرب یک‏‎ ‎‏کشوری هستند یا سازندۀ آن».‏‎

‏‏    ‏‏علاوه بر این، امام شاهد و ناظر تیزبینی بود که با نگرانی بسیار، سالها سلطۀ استعمار و ایادی‏‎ ‎‏دست نشانده اش را بر دانشگاههای کشور نظاره کرده و نتیجه این سلطه را مکرر گوشزد نموده‏‎ ‎‏بود.‏

‏‏     از یک طرف، دانشگاهها از نظر تخصصی و علمی آنچنان بی کفایت بودند که غالباً در بسیاری‏‎ ‎‏از زمینه های علمی، کشور همچنان محتاج بیگانگان بود و امام نشانه این بی کفایتی علمی یا‏‎ ‎‏عدم باور به کفایت آن را در رجوع خانواده سلطنتی و مقامات عالیرتبه نظام شاهنشاهی برای‏‎ ‎‏درمان ابتدایی ترین بیماریها و جراحیها به مراکز درمانی خارج مثال می زد و از سوی دیگر به‏‎ ‎‏محصول و تربیت شدگان و پرورش یافتگان نظام دانشگاهی کشور نظر داشت که امثال هویداها و‏‎ ‎‏شریف امامی ها را تحویل جامعه داده بود که از هیچ خدمتی به اجانب فروگذار نکرده، همچون‏‎ ‎‏نوکری حلقه به گوش اطاعت فردی را می کردند که خود مطیع بی اراده اربابان خارجی بود. امام با‏‎ ‎‏تلخی هر چه تمامتر از روندی یاد می کرد که استعمار از طریق سلطه بر مراکز تعلیم و تربیت و‏‎ ‎‏نظام علمی کشور، با دست و تدبیر این تحصیلکرده های خودفروخته، به غارت سرمایه های‏‎ ‎‏مادی و معنوی ما می پرداخت، و بندهای اسارت ملی با سر پنجه این پرورش یافتگان نظام‏‎ ‎‏دانشگاهی وابسته، تنیده می شد.‏

‏‏     طبعاً امام با آن خصوصیات و با اطلاع از چنین مطامعی، که توأم با دسیسه های گوناگون‏‎ ‎‏خناسان، منجر به جدایی و تفکیک همه جانبه دانشگاه از سنت علمی و فرهنگی ریشه دار‏‎ ‎‏حوزوی شده بود، در مسند رهبری و مدیریت این انقلاب که در درجه اول یک انقلاب فرهنگی‏‎ ‎‏به حساب می آمد، نمی توانست نسبت به دانشگاه کم اعتنا بماند.‏

‎‏     بر این اساس علاوه بر عنایت و توجه مستمری که در فرآیند مبارزات قبل از انقلاب نسبت به‏‎ ‎‏قشر دانشگاهی و نسل متدین اما معدود اساتید و دانشجویان آن سالها از خود نشان می دادند، از‏‎ ‎‏فردای پیروزی انقلاب، نظام تعلیم و تربیت کشور و بویژه آموزش عالی آن، کانون توجه رهبری‏‎ ‎‏انقلاب قرار گرفت و از هر فرصت برای تحول و بازسازی این مرکز مهم انسان سازی استفاده شد.‏‎ ‎‏ماهها و حتی سالهای اول انقلاب، به دلیل حضور و نفوذ جریانهای فکری چپ و نیز تداوم‏‎ ‎‏فرهنگ گذشته، بخش مهمی از توجه امام مصروف مقابله با توطئه ها و هشدارها نسبت به‏‎ ‎‏اقدامات این عوامل می شد؛ اما مسأله تحول در نظام فرهنگی و علمی کشور موضوعی نبود که از‏‎ ‎‏نظر ایشان دور بماند. بارزترین نمود این توجه چهارده ماه پس از پیروزی انقلاب در پیام نوروزی‏‎ ‎‏سال 1359 ظاهر شد که طی آن فرمودند: «باید انقلابی اساسی در تمام دانشگاههای سراسر‏‎ ‎‏ایران به وجود آید».‎‏ این اشاره، نقطه شروع و انگیزه حرکتی شد که فرزندان و پیروان راستین‏‎ ‎‏امام در دانشگاهها آغاز کردند و تحت عنوان «انقلاب فرهنگی» نقطه عطفی در جهت حاکمیت و‏‎ ‎‏حضور و نفوذ فرهنگ اسلامی انقلاب در دانشگاهها به حساب آمد. صرف نظر از پاره ای‏‎ ‎‏تلاشهای عناصر لیبرال حاضر در مسند قدرت، وقت برای انحراف این حرکت، در حقیقت پس از‏‎ ‎‏این رخداد است که نفوذ رسمی جریانهای فرهنگی ضد انقلاب در محیط دانشگاهی، به شدت‏‎ ‎‏کمرنگ می شود و «مسأله اسلامی شدن دانشگاهها» در دستور کار شورای عالی انقلاب فرهنگی‏‎ ‎‏و دست اندرکاران و مدافعان انقلاب فرهنگی قرار می گیرد و آزمونی سخت برای طیفهای حاضر‏‎ ‎‏در صحنه نظام دانشگاهی کشور برپا می شود.‏

‏‏     طبعاً بخش متنابهی از پرورش یافتگان و هواداران فرهنگ غیراسلامی گذشته نمی توانند‏‎ ‎‏خود را با این حرکت همسو کنند و اردوگاه کیفی وفاداران به ارزشها و اهداف اصیل انقلاب و‏‎ ‎‏رهبری، با فرار مغزهای خودباخته مواجه می شود. صرف نظر از پاره ای افراط و تفریطها، و نیز‏‎ ‎‏معدود افراد فرصت طلب، موضع افراد و عناصر دانشگاهی در آن جریان، آیینه تمام نمایی است‏‎ ‎‏که سره را از ناسره باز شناخت و محک ارزشمندی برای تشخیص هویت افراد فراهم آورد.‏

‏‏     انقلاب فرهنگی مورد نظر امام با برداشتها و تفسیرهای متنوعی مواجه شد که بخش عمده‏‎ ‎‏برداشتهای ناصواب، مربوط به معاندینی بود که بر اثر زمینه های فرهنگی و تربیتی گذشته‏

‎‏خویش یا به نحو شیطنت آمیز قصد داشتند تصویری انحرافی از آن ارائه نمایند و امام(س) در‏‎ ‎‏مناسبتهای مختلف کوشیدند تا ضمن افشای این جلوه های دروغین، ویژگیهای دانشگاه‏‎ ‎‏اسلامی مورد نظر را تشریح نمایند که جزئیات آن مواضع در فصول مختلف این مجموعه بویژه‏‎ ‎‏فصل چهارم آمده است.‏

‏‏     اگر بخواهیم رئوس این ویژگیها را برشماریم به موارد زیر می توان اشاره کرد:‏

  ‏‏دانشگاه اسلامی، در درجه اول مأمور به تربیت انسان الهی است و این رسالت بدون تأکید‏‎ ‎‏بر بُعد تزکیه نفسانی محقق نمی شود. بر این اساس، خداباوری و خداترسی، اصل مقوّمی است‏‎ ‎‏که باید به وضوح در محصولات نظام دانشگاهی جلوه کند و سلامت اخلاقی و اعتقادی اساتید و‏‎ ‎‏حاکمیت فرهنگ معنوی بر فضای عمومی دانشگاه از لوازم اجتناب ناپذیری است که برای‏‎ ‎‏تحقق این امر مورد تأکید قرار گرفته است.‏

‏‏   خودباوری و خوداتکایی علمی و فرهنگی از لوازم اساسی تحقق استقلال جامعه اسلامی‏‎ ‎‏است و دانشگاه در تأمین آن نقش اصلی را به عهده دارد. بر این اساس تأکید بر وجه معنوی و‏‎ ‎‏اعتقادی دانشگاه که در بند فوق بدان اشارت رفت به هیچ وجه نمی تواند عامل یا بهانه ای برای‏‎ ‎‏تسامح و تساهل در قدرت علمی و ژرفای پژوهش دانشگاه باشد. کوشش برای انطباق هر چه‏‎ ‎‏بیشتر مناسبتهای علمی و پژوهشی دانشگاه با نیازهای واقعی حال و آینده جامعه اسلامی و‏‎ ‎‏گسترش پهنه آن به همه سطوح و حوزه معارف و دانشهای مورد نیاز و بویژه تعمیم و تعمیق آن‏‎ ‎‏تا عالیترین سطوح تحصیلی در داخل کشور و پرهیز اکید از اتکا به سیاستهای اعزام دانشجو به‏‎ ‎‏خارج بویژه به کشورهایی که قصد سلطه و تحکم بر ما را دارند از بارزترین نمودهای مواضع امام‏‎ ‎‏در این زمینه است. بلند همتی و آینده نگری امام در این عرصه تا بدانجاست که پذیرش دانشجو‏‎ ‎‏از سراسر کشورهای اسلامی و تربیت کادرهای متعهد برای تحقق رسالت جهانی انقلاب را خاطر‏‎ ‎‏نشان می سازند.‏

‏تعهد اجتماعی و مسئولیت سیاسی دانشگاه و دانشگاهیان از دیگر وجوه مورد عنایت‏‎ ‎‏مؤکد حضرت امام است.‏

‏‏امام از دانشگاهیان انتظار دارند همچون ناظری بصیر و آگاه، هوشمندانه و متعهدانه‏‎ ‎‏عملکردها و تصمیم گیریها را مدنظر داشته و با نقادی دلسوزانه خطا و لغزش احتمالی را گوشزد نمایند و همچون مشاوران و کارشناسانی امین، مساعدت خویش را از دست اندرکاران و مجریان‏‎ ‎‏امور دریغ ندارند. همچنین در رخدادها و مراحل حساس و تعیین کننده ای همچون انتخابات،‏‎ ‎‏همراه با دیگر بازوان فکری جامعه، با ارائه ملاکها و معیارها مردم را برای مشارکت و حضور مؤثر‏‎ ‎‏در سرنوشت خویش مدد رسانند و در جهت گیریها و خلق بسترهای اجتماعی فرهنگی‏‎ ‎‏تسهیل کننده راه تحکیم مقاومت ملی و انقلابی در برابر جهانخواران، امت اسلام را حامی و‏‎ ‎‏هادی باشند و به مدد قدرت فنی و دانش خویش در تشخیص و افشای ترفندهای دشمنان،‏‎ ‎‏لحظه ای درنگ به خود راه ندهند.‏

‏‏      به عنوان شرط و ابزار تحقق اهداف فوق، وحدت و همسویی حوزه و دانشگاه را از‏‎ ‎‏رسالتهای اجتناب ناپذیر این دو مرکز فکری برمی شمارد و لوازم و موانع آن را گوشزد می نماید. از‏‎ ‎‏آن جمله، به فنی ترین مباحث نظری و ظرایف روشی توجه داشته و می فرماید: «فرهنگ‏‎ ‎‏دانشگاهها و مراکز غیرحوزه ای به صورتی است که با تجربه و لمس واقعیتها بیشتر عادت کرده‏‎ ‎‏است، تا فرهنگ نظری و فلسفی. باید با تلفیق این دو فرهنگ و کم کردن فاصله ها، حوزه و‏‎ ‎‏دانشگاه درهم ذوب شوند، تا میدان برای گسترش و بسط معارف اسلام وسیعتر گردد».‏‎ علاوه بر‏‎ ‎‏توجه به این ظرایف و ملاحظات درونی، تمایل و توطئه دیرینه و ریشه دار خناسان و عوامل‏‎ ‎‏بیگانه را بسیار جدی گرفته، به طرفین خاطرنشان می سازد که در هر موقعیت و موضوعی که‏‎ ‎‏محتمل است تقابل یا دوگانگی احساس شود، مراقب دشمن باشند و رد پای آن را جستجو کنند.‏

‏‏     در مجموع می توان گفت، اصلیترین محور پیونددهنده حوزه و دانشگاه در مشرب امام،‏‎ ‎‏فرهنگ اسلام ناب محمدی است که تبعیت و تأکید هریک از این دو جریان بر مشخصه های آن‏‎ ‎‏سبب تألیف قلوب و جلب طرف دیگر می شود؛ و جدایی و انحراف از آن اعم از رویکردهای‏‎ ‎‏متحجرانه ای که ممکن است به نام اسلام از سوی پاره ای مدعیان اسلام مطرح شود، یا‏‎ ‎‏دیدگاههای التقاطی و غرب باورانه ای که از سوی مدعیان به اصطلاح تفکر علمی مطرح شود، به‏‎ ‎‏جدایی و سوءظنهای نامیمون گذشته دامن خواهد زد؛ لذا وقوف و آگاهی کامل و التزام عملی به‏‎ ‎‏شاخصه های اسلام ناب، ضامن تقویت و تحکیم این وحدت است و اکنون که سالها از طرح‏‎ ‎‏موضوع اسلامی شدن دانشگاهها می گذرد موفقیتها و ناکامیها را در پرتو این شاخص می توان‏ ارزیابی کرد.‏

‏‏     در کنار مجموعه ملاحظات ایجابی فوق، امام از نظر سلبی نیز به مسائلی اشاره دارند که‏‎ ‎‏ممکن است از طرف دوستان جاهل یا بدخواهان مغلطه گر مطرح شده باشد. ایشان صریحاً‏‎ ‎‏می فرمایند که منظورشان از دانشگاه اسلامی، حصر دانشگاه به رشته ها و معارف معمولی دینی‏‎ ‎‏حوزه ها نیست و اساساً طرح این موضوع را یک مغلطه می دانند آنجا که می فرمایند: «آن این‏‎ ‎‏نیست که دانشگاه ما نباید علم و صنعتی تحصیل کند، بلکه باید فقط همین آداب صلوة را به جا‏‎ ‎‏بیاورد! این یک مغالطه ای است که تا صحبت «دانشگاه اسلامی» می شود و اینکه باید انقلاب‏‎ ‎‏فرهنگی پیدا بشود، فریاد می زنند آنهایی که می خواهند ما را به طرف شرق و عمدتاً، به طرف‏‎ ‎‏غرب بکشانند، که اینها با تخصص مخالفند، با علم مخالفند. خیر، ما با تخصص مخالف نیستیم؛‏‎ ‎‏با علم مخالف نیستیم؛ با نوکری اجانب مخالفیم. ما می گوییم که تخصصی که ما را به دامن امریکا‏‎ ‎‏بکشد یا انگلستان یا به دامن شوروی بکشد یا چین، این تخصص، تخصص مهلک است، نه‏‎ ‎‏تخصص سازنده. ما می خواهیم متخصصینی در دانشگاه تربیت بشوند که برای ملت خودشان‏‎ ‎‏باشند».‏‎

‏‏    ‏‏همچنین امام با برداشتهای سطحی و متحجرانه ای که ممکن است به نام دفاع از اسلام و‏‎ ‎‏روحانیت نیز مطرح شود برخورد نموده، بعضی از این قبیل موارد را توطئه های بسیار خطرناک‏‎ ‎‏نامیده اند. در سالهای اولیه انقلاب فرهنگی امام با اقداماتی که در بعضی دانشگاهها برای‏‎ ‎‏تفکیک جنسی یا پرده کشی در کلاسها صورت گرفته بود مخالفت کرده مانع از اجرای آن‏‎ ‎‏طرحها شدند.‏‎ همچنین با ایده هایی که به عنوان دفاع از روحانیت، مدعی حق انحصاری‏‎ ‎‏روحانیت برای شرکت در فعالیتهای سیاسی شده بود، به شدت برخورد نمودند تا آنجا که‏‎ ‎‏می فرمایند:‏

‏‏«از قراری که من شنیده ام در دانشگاه بعض از اشخاص رفته اند گفته اند که دخالت در انتخابات،‏‎ ‎‏دخالت در سیاست است و این حق مجتهدین است. تا حالا می گفتند که مجتهدین در سیاست‏‎ ‎‏نباید دخالت بکنند، این منافی با حق مجتهدین است، آنجا شکست خورده اند حالا عکسش را‏‎ ‎‏دارند می گویند. این هم روی همین زمینه است، اینکه می گویند انتخابات از امور سیاسی است و‏‎ ‎‎امور سیاسی هم حق مجتهدین است هر دویش غلط است. ... این یک توطئه ای است که‏‎ ‎‏می خواهند همان طوری که در صدها سال توطئه شان این بود که باید روحانیون و مذهب از‏‎ ‎‏سیاست جدا باشد و استفاده های زیاد کردند و ما ضررهای زیاد از این بردیم، الآن هم گرفتار‏‎ ‎‏ضررهای او هستیم. حالا دیدند آن شکست خورد، یک نقشۀ دیگر کشیدند، و آن این است که‏‎ ‎‏انتخابات حق مجتهدین است، انتخابات یا دخالت در سیاست حق مجتهدین است. دانشگاهیها‏‎ ‎‏بدانند این را که همان طوری که یک مجتهد در سرنوشت خودش باید دخالت کند، یک‏‎ ‎‏دانشجوی جوان هم باید در سرنوشت خودش دخالت کند. فرق مابین دانشگاهی و دانشجو و‏‎ ‎‏مثلاً مدرسه ای و اینها نیست، همه شان با هم هستند. اینکه در دانشگاه رفتند و یک همچو‏‎ ‎‏مطلبی را گفتند، این یک توطئه ای است برای اینکه شما جوانها را مأیوس کنند. ‏

‏‏     ... این از آن توطئه سابق بدتر است برای ایران. برای اینکه، آن یک عده از علما را کنار‏‎ ‎‏می گذاشت، منتها به واسطه آنها هم یک قشر زیادی کنار گذاشته می شوند، این تمام ملت را‏‎ ‎‏می خواهد کنار بگذارد. یعنی نه اینکه این می خواهد مجتهد را داخل کند، این می خواهد‏‎ ‎‏مجتهد را با دست همین ملت از بین ببرد. باید دانشگاهیها متوجه باشند که اگر چنانچه افرادی‏‎ ‎‏در دانشگاه هستند که شیطنت دارند می کنند، اینها را باید توجه کنند که گول اینها را نخورند».‏‎

 ‏‏مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره) ‏