ویژه‌نامه ولادت حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله علیها)

تولد و كودكی در مدینه

حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ یكی از بانوان با فضیلت و با شخصیت خاندان اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ می باشد. پدر بزرگوار او حضرت «موسی بن جعفر» امام هفتم شیعیان می باشد. مادر گرامی حضرت معصومه «نجمه» مادر بزرگوار امام رضا ـ علیه السّلام ـ می باشد. نجمه از بانوان با فضیلت و از اسوه های تقوا و شرافت و از مخدرات كم نظیر تاریخ بشریت است.
درباره زمان تولد و وفات فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ آن چه مسلم است این است كه زمان تولد آن حضرت پیش از سال یكصد و هفتاد و نه هجری بوده است زیرا بنابر نقل شیخ كلینی در شوال 179 هارون الرشید امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ پدر حضرت معصومه ـ علیه السّلام ـ را از مدینه به بغداد برد و در آن جا در ماه رجب 183 از دنیا رحلت فرمود.
و بنابر مدت عمر حضرت معصومه كه از 23 سال كمتر است، نمی تواند بعد از سال 179 باشد چون در آن سال ها پدرش در زندان بود. پس تاریخ ولادت آن حضرت به طور دقیق مشخص نیست ولی طبق اسناد به دست آمده ولادت آن حضرت را در مدینه در سال 173 نقل می كنند.
درباره تعداد فرزندان حضرت موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ و این كه چند تن از آن ها فاطمه نام داشته اند اختلاف است. شیخ مفید تعداد آنان را سی و هفت تن ذكر كرده است؛ نوزده پسر و هجده دختر كه دو تن از دختران، فاطمه نام داشتند. فاطمة‌الكبری و فاطمة الصغری. حضرت فاطمه معصومه بعد از امام رضا ـ علیه السّلام ـ از دیگر فرزندان حضرت موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ فاضل تر و دارای مقامی شامخ تر می باشد.
با گذشت ایام، حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ هم دوران خردسالی را پشت سر گذاشت. و در این سال ها محل رشد آن حضرت خاندانی بود كه او را با دریایی از علم و معرفت رو به رو ساخت. ولی بیش از ده بهار از عمر شریفش نگذشته بود كه پدر بزرگوارش با زهر جفا در زندان هارون به شهادت رسید و دریایی از غم و اندوه بر قلب شریفش فرو ریخت كه در این ایام غم و تنهایی، تنها مایه تسلی او، برادرش امام رضا ـ علیه السّلام ـ بود كه ناگهان «مأمون» وجود اقدس امام هشتم را از كانون خانواده جدا نمود و به اجبار به خراسان جلب كرد و به اقامت اجباری در خراسان وادار نموده. حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ دوری یك ساله فراق برادر را تحمل كرد.

حضرت معصومه در راه ایران و قم

یك سال بعد از رفتن حضرت علی بن موسی الرضا ـ علیه السّلام ـ به سرزمین خراسان یعنی در سال 201 هـ حضرت معصومه ـ علیهاالسّلام ـ خواهر حضرت رضا، برای زیارت برادر از مدینه به مقصد خراسان حركت كرد یا به موجب نقلی كه چندان اعتبار ندارد طبق دعوت برادر رهسپار خراسان شد. چون آن حضرت با همراهانش وارد ساوه شد، بیمار و رنجور بود[5] و می دانست در آن نزدیكی شهری است به نام قم كه مردم آن از دوست داران اهل بیت اطهار هستند. از این امر چنین استنباط می شود كه آوازه تشیع مردم قم و علاقه شدید ایشان به اهل بیت به مدینه هم رسیده بود.
در هر حال، حضرت پرسید میان ما و قم چند فرسخ فاصله است. گفتند: ده فرسخ و حضرت دستور حركت به سوی قم را صادر كردند. در اینجا معلوم نیست كه آیا مردم قم از آمدن حضرت فاطمه معصومه ـ علیهاالسّلام ـ به ساوه اطلاع یافته و به استقبال آن حضرت رفته اند و با تجلیل و احترام به قم آورده اند، یا خود او به طرف قم حركت كرده است. طبق نقل كتاب قم، روایت صحیح و درست این است كه چون خبر به آل سعد رسید با هم اتفاق كردند كه از او درخواست كنند به قم بیاید. از میان ایشان، موسی بن خزرج بن سعد اشعری بیرون آمد، و چون به شرف ملازمت حضرت فاطمه رسید زمام ناقه او بگرفت و به جانب شهر بكشید و به در سرای خود فرود آورد.از این نقل معلوم می شود كه حضرت فاطمه معصومه ـ علیها السّلام ـ به طرف قم حركت كرده بود و موسی بن خزرج در اثنای راه به وی رسیده بوده است.
محل سرای موسی بن خزرج و حجره ای كه حضرت معصومه در آن به عبادت می پرداخته اكنون معین و زیارتگاه است. گویا در این سخن اختلافی نباشد كه حضرت فاطمه معصومه ـ علیهاالسّلام ـ مدت هفده روز در آن محل توقف داشته و پس از آن رحلت فرموده است. بنابر نوشته كتاب قم، بعد از غسل دادن و كفن كردن و نماز گزاردن بر جسد مطهر او، موسی بن خزرج آن حضرت را در زمینی در بابلان (همین محل فعلی) نیمه دوّم قرن چهارم كه به او تعلق داشت دفن كرد و بر سر تربت او سایه بانی درست كرد.
نویسنده كتاب قم می نویسد: روایت كرد مرا حسین بن علی بن حسین بن موسی بن بابوبه از محمد بن حسن بن احمد بن الولید و او از راویان دیگر، كه چون حضرت فاطمه وفات یافت بعد از غسل و تكفین او را به مقبره بابلان بردند و در كنار سردابی گذاشتند. آل سعد (اشعری) با یكدیگر اختلاف كردند در این باب كه چه كسی سزاوار است در سرداب رود و فاطمه را بر زمین بگذارد و به خاك سپارد كه در این هنگام از جانب ریگستان دو سوار كه جلو دهان خود را بسته بودند بدان جا آمدند چون به جنازه فاطمه رسیدند، از اسب پیاده شدند و بر او نماز گزارده و در سرداب رفتند و جسد مطهر او را دفن كردند و بر هیچ كس معلوم نشد كه آن دو سوار كه بودند.
بدون هیچ اختلافی سال وفات آن حضرت را یقیناً 201 هـ نقل كرده اند ولی در این كه در چه روز و ماهی از این سال بوده اختلاف می باشد كه بعضی دهم ربیع الثانی را قوی می دانند.
لقب «معصومه» را امام رضا(علیه السلام)  به خواهر خود عطا فرمود: آن حضرت در روایتى فرمود:
«مَنْ زَارَ الْمَعصُومَةَ بِقُمْ كَمَنْ زَارَنى.» (ناسخ التواریخ، ج 3، ص 68، به نقل از كریمه اهل بیت، ص 32)
«هركس معصومه را در قم زیارت كند،مانند كسى است كه مرا زیارت كرده است.»
این لقب، كه از سوى امام معصوم به این بانوى بزرگوار داده شده، گویاى جایگاه والاى ایشان است.

عالمه‌ی عارفه

مقام علم و عرفان او در مرحله ای است كه در فرازی از زیارتنامه غیر معروف او چنین می خوانیم:
«السلام علیك یا فاطمه بنت موسی بن جعفر و حجته و امینه»: (سلام بر تو ای فاطمه دختر موسی بن جعفر و حجت و امین از جانب موسی بن جعفر)
و باز می خوانیم:
«السلام علیك ایتها الطاهرة الحمیدة البرة الرشیدة التقیة الرضیة المرضیة» : (سلام بر تو ای بانو پسندیده نیك سرشت، ای بانوی رشد یافته، پاك طینت، پاك روش، شایسته و پسندیده)
بدین لحاظ و مقامات عالی معنوی آن بانوست كه حضرت امام رضا (علیه السلام) در فرازی از زیارتنامه معروفش به ما آموخته كه در كنار مرقدش خطاب به او بگوییم:
«یا فاطمة اشفعی لی فی الجنة فان لك عندالله شانا من الشان». (ای فاطمه! در بهشت از من شفاعت كن چرا كه تو در پیشگاه خداوند دارای مقامی بس ارجمند و والا هستی)
امام صادق (علیه السلام) سالها قبل از ولادت حضرت معصومه (علیها السلام) در توصیف قم سخن گفته و آن مكان را حرم خاندان رسالت خوانده بود. آنگاه فرمود: به زودی بانویی از فرزندانم به سوی آن كوچ كند كه نامش فاطمه دختر موسی بن جعفر است و با شفاعت او همه شیعیانم وارد بهشت می شوند.

پدرش به فدایش

براستی كه حضرت معصومه (علیها السلام) همچون جده اش حضرت زهرا (سلام الله علیها) در معیارهای ارزشی اسلام یكه تاز عرصه ها و در علم و كمالات و قداست گوی سبقت را از دیگران ربوده بود. وی تافته ای ملكوتی و جدا بافته و ساختار وجودی او از دیگران ممتاز بود. همان گونه كه پیامبر (صلی الله علیه و اله) در شان حضرت زهرا سلام الله علیها فرمود :«فداها ابوها» : (پدرش به فدایش باد)، حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) نیز در شان حضرت معصومه (علیها السلام) فرمود: «فداها ابوها».
از دیگر مشابهت های حضرت معصومه علیها السلام به حضرت زهرا علیها السلام فداكاری ایشان در راه اثبات ولایت بود زیرا حضرت معصومه علیها السلام نیز آن چنان تلاش كرد که جان خود را فدا نمود و به شهادت رسید. همان گونه كه حضرت زهرا سلام الله علیها با استدلالهای متین و استوار، حقانیت ولایت حضرت علی علیه السلام را تبیین می كرد، حضرت معصومه علیها السلام نیز چنین بود

نجات دهنده شیعه از دوزخ

حضرت معصومه علیها السلام همنام حضرت فاطمه زهرا علیها السلام است در این نام رازها نهفته است. یكی از رازها این بود كه در علم و عمل از رقبای خود پیشی گرفته و دیگر این كه از ورود شیعیان به آتش دوزخ جلوگیری می نماید.

مزاری همچون مادر

همچنین از نظر كمالات علمی و عملی بی نظیر است دیگر این كه گرچه مرقد مطهرش آشكار است و همانند مرقد مطهر حضرت زهرا سلام الله علیها مخفی نیست ولی مطابق مكاشفه ای كه برای بعضی از اولیای خدا روى داده امام باقر یا  امام صادق علیهما السلام فرمودند:
«كسی كه مرقد حضرت معصومه علیها السلام را زیارت كند به همان مقصودی نایل خواهد شد كه از زیارت قبر حضرت زهرا سلام الله علیها نایل می شود»

سینه چاک ولایت

از دیگر مشابهت های حضرت معصومه علیها السلام به حضرت زهرا علیها السلام فداكاری ایشان در راه اثبات ولایت بود زیرا حضرت معصومه علیها السلام نیز آن چنان تلاش كرد که جان خود را فدا نمود و به شهادت رسید.  همان گونه كه حضرت زهرا سلام الله علیها با استدلالهای متین و استوار، حقانیت ولایت حضرت علی علیه السلام را تبیین می كرد، حضرت معصومه علیها السلام نیز چنین بود.
 روایاتی كه از آن حضرت نقل شده غالباً درباره امامت و ولایت علی علیه السلام است كه با اثبات ولایت او ولایت امـامـان معصوم نیز ثابت می شود.
برای نمونه حضرت معصومه علیها السلام با چند واسطه از حضرت زهرا علیها السلام نقل می كنند كه فرمود:
پیامبر صلی الله علیه وآله در شب معراج به بهشت رفت و بر روی پرده ای در قصر بهشت دید كه چنین نوشته شده: «لااله الا الله محمدا رسوله علی ولی القوم» : (معبودی جز خدای یكتا و بی همتا نیست محمد رسول خدا و علی ولی و رهبر مردم است) و بر روی پرده درگاه قصر دیگری نوشته شده است: «شیعة علی هم الفائزون» (شیعیان علی رستگارند)
نیز با چند واسطه از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می كند كه فرمود: ‌«الا من مات علی حب آل محمد مات شهیدا»: آگاه باشید! كسی كه با حب آل محمد از دنیا برود شهید از دنیا رفته است .
براستی كه حضرت معصومه (علیها السلام) همچون جده اش حضرت زهرا (سلام الله علیها) در معیارهای ارزشی اسلام یكه تاز عرصه ها و در علم و كمالات و قداست گوی سبقت را از دیگران ربوده بود. وی تافته ای ملكوتی و جدا بافته و ساختار وجودی او از دیگران ممتاز بود

بنیانگذار مركز معرفتى دنیاى اسلام

بدون تردید نقش حضرت معصومه‏ (سلام اللَّه علیها) در قم شدن قم، و عظمت‏ یافتن این شهر مذهبىِ تاریخى، یك نقش ما لا كلام فیه است. این بانوى بزرگوار، این دختر جوانِ تربیت‏ شده‏ى دامان اهل‏ بیت پیغمبر (صلی الله علیه واله)، با حركت خود در جمع یاران و اصحاب و دوستان ائمه (علیهم ‏السّلام) و عبور از شهرهاى مختلف و پاشیدن بذر معرفت و ولایت در طول مسیر، در میان مردم و بعد رسیدن به این منطقه و فرود آمدن در قم، موجب شده است كه این شهر به عنوان پایگاه اصلى معارف اهل‏بیت (علیهم ‏السّلام) در آن دوره‏ى ظلمانى و تاریكِ حكومت جباران بدرخشد و پایگاهى بشود كه انوار علم و انوار معارف اهل‏ بیت (علیهم السلام) را به سراسر دنیاى اسلام از شرق و غرب منتقل كند.
امروز هم مركز معرفتى دنیاى اسلام، شهر قم است. امروز هم مثل همان دوران، قم قلب فعال و متحركى است كه میتواند و میباید خون معرفت و بصیرت و بیدارى و آگاهى را در سرتاسر پیكر امت اسلامى پمپاژ كند. در آن روز، اولین كتابهاى فقه و معارف شیعه و پیروان اهل‏ بیت (علیهم‏ السّلام) از قم صادر شد. كتابهاى اساسى مورد اعتماد و اتكاى فقیهان و عالمان و محدثان در شهر قم به وسیله‏ى حوزه‏ى قم به وجود آمد. كتاب «نوادر الحكمه» ى محمد بن احمد بن یحیى، كتاب «بصائر الدرجات» صفار، كتاب «الشرایع» على بن بابویه قمى، كتاب «محاسن» برقى، كتب احمد بن محمد بن عیسى و ده‏ها و صدها كتاب دیگر در این پایگاه معرفتى به وجود آمد و تولید شد.
شخصیتهائى در اینجا پرورش یافتند كه وقتى به اقطار عالم اسلامى سفر میكردند، محفل آنها محفل فیض بود. شیخ صدوق (رضوان اللَّه علیه) كه جزو نسل سومى‏ها و چهارمى‏هاى این حركت عظیم است، وقتى به بغداد رفت- كه بغداد مركز شیعه و مركز حدیث بود- در پاى منبر او علما و فضلا و بزرگانى جمع شدند و از او استفاده كردند. لذا ملاحظه میكنید كه شیخ صدوق، شیخ و استاد مفید (رضوان اللَّه علیهما) است. بنابراین قم شد مركز علم و تفقه.

اینگونه زیارت کن

بعد از جناب عباس بن على (علیهماالسلام) و على اكبر(علیه السلام) فاطمه معصومه(سلام الله علیها) شاید تنها امامزاده اى است كه زیارتنامه ویژه دارد.
علامه مجلسى در «بحار» از امام هشتم(علیه السلام) نقل كرده كه حضرت به سعدفرمود: نزد شما قمى ها از ما اهل بیت قبرى است. سعد پرسید: قبرفاطمه دختر موسى(علیه السلام) را مى فرمایى ؟
فرمود: آرى، هركس او را زیارت كند و عارف به ایشان و حق وى باشد، بهشت پاداشش خواهد بود. هنگامى كه كنار قبر آمدى، نزدسرمقدس، روى به قبله بایست و پس از 34 مرتبه الله اكبر و33مرتبه سبحان الله و33 مرتبه الحمد الله، بگو: السلام على آدم صفوه الله، السلام على نوح نبى الله و...
در این زیارت كه درمفاتیح الجنان نقل شده، از نظر سند و متن، نكاتى در خور تأمل است.
علامه مجلسى در «بحار» از امام هشتم(علیه السلام) نقل كرده كه حضرت به سعد فرمود: نزد شما قمى ها از ما اهل بیت قبرى است. سعد پرسید: قبرفاطمه دختر موسى(علیه السلام) را مى فرمایى ؟ فرمود: آرى، هركس او را زیارت كند و عارف به ایشان و حق وى باشد، بهشت پاداشش خواهد بود
سند این روایت:
1- علامه مجلسى
مرحوم مجلسى منبع روایت را نقل نكرده، تنها مى فرماید: "رایت فى بعض كتب الزیارات" در برخى از كتابهاى مشتمل بر زیارتهاچنین دیده ام.
البته اعتبار علامه مجلسى به نقل او نیز اعتبار مى بخشد ولى عدم ذكر منبع، به لحاظ تحقیقى و نكته سنجى در حد خود، نقطه ضعفى است.
2- راویان حدیث
«على بن ابراهیم» صاحب تفسیر، از چهره هاى مقبول در رجال روایات شیعه است. در كتابهاى رجال مى خوانیم:
"ثقه فى الحدیث ثبت معتمد صحیح المذهب." (2(
در نقل حدیث، مورد وثوق است، در نقلها دقیق و مورد اعتماد است و مذهب صحیح اثناعشرى دارد.
پدرش ابراهیم بن هاشم قمى نیز از چهره هاى مقبول است و به تعبیر علامه بزرگوار خویى در «معجم الرجال » در وثاقت وى جاى تردیدى نیست.
در مورد «سعد» كه راوى از امام هشتم(علیه السلام) است و ابراهیم بن هاشم از او نقل كرده، باید گفت: اگر مراد سعدبن عبدالله اشعرى قمى باشد، وثاقتش مسلم است. و به تعبیر نجاشى: شیخ هذه الطائفه و فقیهها و وجهها ، بزرگ طائفه شیعه و فقیه و چهره برجسته آنان است. به هر حال تعیین دقیق شخصیت و وثاقت سعد مذكور در سند زیارتنامه مشكل است.
مرحوم میرزا جواد آقا ملكى تبریزى مانند بسیارى دیگر از بزرگان ما، در كتاب ارزشمند«المراقبات » مى فرماید: «و لا یناقش فى عدم صحة الاسناد لوجهین: احدهما ان هذه الاخبار مظنون الصدور؛ والثانى ما وردت فى اخبار كثیره موثقه ان من سمع شیئا من الثواب على عمل فعمله التماس ذلك الثواب اعطاه الله ذلك و ان لم یكن كما سمعه فهذه الاخبار المعتبرة قطع الاعذار من جهة اسناد الاخبار.»
 به دو دلیل نباید در اسناد مستحبات مناقشه كرد:
1- وقتى ثواب و پاداشهاى آنها در این حد از ارزش باشد، ازدیدگاه عقلا، تنها احتمال 50 درصد صدق و صدور كافى است، چه رسد به این كه مانند این اخبار صدورش ظنى باشد یعنى 70 تا 80درصد احتمال دارد از معصوم صادر شده باشد.
2- روایات فراوان و مورد اعتمادى در دست داریم كه مى گوید: اگر كسى ثوابى را بر عملى بشنود و آن عمل را به امید به دست آوردن آن ثواب انجام دهد، خداوند آن پاداش را به وى خواهد داد. اگر چه شنیده اش با واقع مطابق نباشد. با وجود این اخبارمورد اطمینان، عذرها از ناحیه سند منقطع است.
در صدر روایت زیارتنامه حضرت معصومه(سلام الله علیها) به زائرى كه عارف به شان و مقام آن بانوى بهشتى باشد، وعده بهشت برین الهى داده شده است. این پاداشى بسیار گرانبهاست و حتى اگر چند درصد احتمال دست یابى بدین پاداش وجود داشته باشد، نباید آن را از دست داد.
در صدر روایت زیارتنامه حضرت معصومه(سلام الله علیها) به زائرى كه عارف به شان و مقام آن بانوى بهشتى باشد، وعده بهشت برین الهى داده شده است. این پاداشى بسیار گرانبهاست و حتى اگر چند درصد احتمال دست یابى بدین پاداش وجود داشته باشد، نباید آن را از دست داد
زیارتنامه اى دیگر
مرحوم مجلسى در بحار، زیارتى از «مصباح الزائر» على بن موسى(ابن طاوس) براى همه امامزادگان جلیل القدر و بزرگوار مانندحضرت اباالفضل و على اكبر (علیهماالسلام) نقل كرده كه، به فرموده بزرگى از اهل نظر، مى توان آن را با تغییر ضمیرها و كلمات، در زیارت حضرت معصومه (سلام الله علیها) به كار برد. اگر كسى به هردلیل بخواهد زیارت دیگرى هم در عرض ادب به ساحت آن بانوى گرانقدر بخواند، این زیارت مناسب است. البته این زیارت به معصومان (علیهم السلام) مستند نیست. و اصولا كتاب «مصباح الزائر» سید، همانند كتاب «لهوف » وى، مشتمل بر اسناد واسرار نیست.
به نوشته محدث نورى، سید زیارت ها و دعاهاى كتاب «مصباح الزائر» را از كتاب «مزار قدیم » نقل كرده كه به نظر وى، مولفش قطب راوندى است زیرا، هم از نظر نقل سید، از وى ممكن است و هم بزرگان كتاب «المزار» را در شمار آثار قطب ذكر كرده اند. قطب راوندى آن زیارت ها را از كتاب «مزار» محمدبن مشهدى نقل مى كند.
والسلام على فاطمة المعصومة بنت الكاظم علیه السلام و اخت الرضا علیه السلام و عمة الجواد علیه السلام و على بنات رسول الله المدفونات فى بقعتها الشریفة و رحمة الله و بركاته .

نماهنگ مولودی ولادت حضرت معصومه (سلام‌الله علیها)